Республикада телекоммуникациянын өнүгүшү ХIХ кылымдан башталат…
1873-жылы Верный шаарынын Түркестан телеграфтык бөлүмүнө тиешелүү, Пишпек шаарында, Кыргызстандагы биринчи телеграфтык станция иштей баштаган. Ал кездеги бардык почта жана телеграф мекемелери Россиянын Ички иштер министрлигинин ведомстволоруна кире турган. Телеграф байланышы негизинен мамлекеттик максатта гана пайланылчу.
1883-жылы Облустагы 11 телеграфтык станцияда 46 киши иштөөчү.
1885-жылы Ош шаарында телеграфтык байланыш ачылган.
1890-жылы Үржар станциясынан Бахтыга чейин 100 чакырым келген аралыкка, 1303 тирөөч аркылуу жаңы телеграфтык линия курулган. Ошондуктан Бахтыдагы мурунку IV класстагы почта конторасы VI класстагы почта-телеграф станциясы болуп кайра түзүлүп, отчеттук жылда облуст юоюнча 19 почта-телеграф мекемеге жеткен. Алардын ичинде 8 (сегиз): Верненское (III кл.), Жаркентская жана Кулжинская (V кл.), Копальская, Пишпекская, Сергиопольская, Царицынская жана Бахтинская (VI кл.) почта-телеграф конторалары, 6 (алты): Борохудзирское, Илийское, Лепсинское, Мало-Аягузское, Отарское жана Урджарское почта-телеграф бөлүмдөрү болгон. Облуста 3 телеграф чубалгысы, 22 аппарат, 983 элемент болгон.
1892-жылы Отчет берилген жылда 19 почта-телеграф мекемелери, анын ичинен 8 почта-телеграф конторасы болгон: Верненская, Джаркентская, Кульджинская, Бахтинская, Копальская, Пишпекская, Сергиопольская, Царицынская.
Ушул эле жылда:
• 5 почта-телеграф бөлүмү иштеген: Лепсинское, Мало-Аягузское, Урджарское, Отарское, Илийское.
• 2 почта конторасы болгон: Лепсинская (гор.), Пржевальская.
• 4 почта-телеграф бөлүмү: Борохудзирское, Нарынское, Саркандское жана Токмакское иштеген.
• 22 аппарат, 933 элемент.
1912-жылы Нарын шаарында телеграф байланышы түзүлгөн.
1915-жылы Пишпек-Ташкент багыты боюнча Юза аппараты аркылуу, Верный шаарына кирбеген, кезектеп иштөөчү аппарат орнотулган; Морзе аппараттары жаңы Клопфер аппараттары менен алмашылган; Гүлчө-Иркештам телефондук байланышы түзүлгөн.
Кыргызстандагы байланыштын андан-ары өнүгүүсү революциядан кийин өргүгөн.
Байланыштын өнүгүү тарыхында радиорелейдик линиялар жана телекөрсөтүү өзгөчө орунду ээлейт. Республикабыздын тоолуу шарты радиорелейдик байланыш линияларынын өнүгүү боюнча өзгөчөлүгүн аныкталган. Түзүлгөн радиорелейдик байланыш тармагы бүткүл республикада жана анын чегинен сырткары эл аралык жана шаар аралык телефон каналдарын түзүүнүн негизи болуп, ал телепрограммаларды өлкөбүздүн бардык булуң-бурчуна жеткирүүгө мүмкүндүк берди.
1936-жылы Почта-телеграф конторасынан телеграф, телефон бөлүнүп чыгарылып, телеграф-телефон станциялары уюшулат.
1941-жылы Улуу Ата-Мекендик согуш башталып, байланыш тармагын өнүгүүсү, согуш аяктаганга чейин убактылуу токтотулат. Тармакты өнүктүрүү Улуу Ата-Мекендик согуштан кийин улантылган.
Биринчи радиорелейдик линияларды куруу жана ишке киргизүү Республикалык радиоборбор тарабынан жасалган, кийинчерээк 1958-ж. бул ишкана Кыргыз Республикасынын байланыш министрлигинин радиорелейдик магистралдар жана телекөрсөтүү башкармалыгы болуп түзүлгөн.
50-жылдары телеграф байланышын автоматташтыруу башталган.
1954-жылы Фрунзе шаарында республикада биринчи болуп чакан сыйымдуулуктагы автоматтык телефон станциясы ишке киргизилген. Станциянын ишке кириши менен республикада электр байланыш каражаттарынын интенсивдүү өнүгүшү башталган
1955-жылы Кыргыз Республикасынын байланыш министрлиги уюшулган.
1958-жылы Фрунзе жана Москва шаарларынын ортосунда түз радиотелеграфтык байланыш түзүлгөн.
1959-1963-жылдары Фрунзе-Пржевальск, Фрунзе-Нарын, Фрунзе-Талас багыттары боюнча ички республикалык байланыш тармактары ишке берилген.
1964-жылы Фрунзе шаарында СССРде 2-чи (1-чиси Москвада) автоматтык шаар аралык телефон станциясы курулуп, абоненттер телефонисткалардын жардамысыз эле башка шаарлар менен сүйлөшүүгө мүмкүнчүлүк алды. Мындай кошулууларга өлкө жана республиканын ичиндеги 47 шаар, аймак жана чоң шаарлар башка кирген: Москва, Ленинград, Рига, Ташкент, Алма-Ата.
1968-жылы Фрунзеде түзсүз программаларды кабыл алуучу спутникалык «Орбита» телесистемасы ишке киргизилди.
1974-жылы. «Орбита» станциясы түстүү телекөрсөтүүнү кабыл алуу үчүн кайрадан курулду.
1987-жылы «Орбита» станциясы аркылуу 60 каналдуу тутумдун негизинде Фрунзе-Москва багытында спутник аркылуу шаар аралык байланыш уюштурулуп өз ишин баштады.
1993-жылы Кыргыз Республикасынын эгемендик алышы менен телекоммуникация инфраструктурасын андан-ары өнүктүрүү максатында 1993-ж. «Кыргызтелеком» мамлекеттик электр байланыш ишканасы уюштурулду.
1993-жылы биринчи Телекоммуникациялык Долбоордун башталышы. Бул долбоор Дүйнөлүк жана Европалык кайра куруу жана өнүгүү Банктары тарабынан каржыланып, мунун натыйжасында республикада санариптик телекоммуникация тармагын андан ары өнүктүрүү үчүн заманбапка ылайыкташкан структура түзүлгөн. Долбоордун максаты Кыргыз Республикасынын телекоммуникациялык тармагын түп тамырынан бери жаңылоо болгон.
1997-жылы долбоордон башка, «КТ» ААКсы, Транс-Азия-Европа (ТАЕ) жипче-оптикалык байланыш линиясынын долбоорун ишке ашырууну пландаган. Долбоордун максаты оптика-жипче чубалгыларынын жардамы менен Азия жана Европа өлкөлөрү аркылуу өтө турган күчтүү заманбап байланыш чубалгысын куруу болгон. Батыштан чыгышка, Франкфурт-на –Майнеден (Германия) Шанхайга (Кытай) чейин курулган бул чубалгы, глобалдуу масштабда маалымат алмашуу мүмкүнчүлүгүн бермек. ТАЕни курууга катышкан 24 мамлекет, санариптик каналдардардын күчтүү түйүнү аркылуу байланыш курулду. «Жибек Жолу» аркылуу Кыргыз республикасы дүйнө жүзү менен маалымат алмашууга чыныгы мүмкүнчүлүк түзүлдү. Андан кийин республика ичинде жаңылоонун экинчи этабы, Чүй облусун жана түштүк аймактарды, ошондой эле Кыргыз Республикасынын аймагынан өтүүчү ТАЕ курулушун бүткөрүү жана ишке киргизүү боюнча иштер башталды.
1998-жылы биринчи Телекоммуникациялык Долбоор аяктады. Долбоор алкагында жерде жайгашкан А стандартындагы спутниктик станция (контракт COMSAT, АКШнын америкалык фирмасы RSI менен түзүлдү), SDH түзүмүндө санариптик магистралдык радиорелейдик станциялар (NERA ASA, Норвегия), санариптик кошуучу станциялар (ERICSSON, Швеция), SDH түзүмүндөгү оптика-жипче (ВОЛС) байланыш чубалгылары жана кабелдик түзүлүштөр (HT CABLE, Израиль) камтылган санариптик телекоммуникациялык тармак түзүлдү.
Жерде жайгашкан А стандартындагы спутниктик станция (параболалык антенна) сегиз өлкө менен: Япония, Кытай, Индия, Иран, Израиль, Германия, Англия жана Европа өлкөлөрүнүн тайпасы менен түздөн-түз байланышты камсыздады. 16 радиорелейдик станцияны камтыган, шакек түрүндө курчалган SDH-түзүмүндөгү санариптик радиорелейлик магистралы курулду.
1998-жылы «Кыргызтелеком» облустук борборлорду бириктире турган маалыматты пакеттеп берүүчү Frame Relay кызматын ишке киргизди. Бул ири жана орто ишкана-мекемелерге копоративдик тармакты түзүүгө мүмкүндүк берди.
1998-жылы Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңеши «Электр жана почта байланышы жөнүндө» Мыйзамды кабыл алды. Анын максаты – байланыш жаатында мамлекеттин саясатын жүргүзүү жана Кыргыз Республикасында телекоммуникацияны андан ары өнүктүрүү, атаандаштыкты өрчүтүү үчүн жагымдуу чөйрө жаратуу жана байланыш тармагына инвестиция тартуу, ошондой эле байланыш операторлорунун жумушун тескөө болгон.
1999-жылы ТАЕ долбоорун ишке ашыруу үчүн, Корея Республикасынын Экономиканы өнүктүрүү фонду жана кооперациясы тарабынан каржыланып, Чүй облусунун телекоммуникация түзүмүн жаңылоо Долбоору иштей баштады. Корей долбоору, ТАЕ ВОЛС байланыш чубалгысы өткөн элдүү пункттардагы байланышты жаңылоону көздөгөн. Бишкек – Кант – Ивановка – Токмок – Кемин шаарларында оптика-жипче чубалгысынын курулушу, ТАЕ менен бирге республиканын түндүгүн жогорку сыйымдуулуктагы транспорт тармагын камсыз кылмак. Тармак облустун 80 элдүү пункттарын камсыздады. Тармакка кирүү үчүн, оптикалык тутумдан сырткары, кээ бир кыйынчылык туудурган жерлерде, радиорелейдик тутумдар пайдаланылды.
1999-жылы Араб экономикасынын өнүктүрүү Кувейт фонду тарабынан каржыланган Ош шаарын, Ош жана Баткен облустарынын телекоммуникация тармагын ишке ашыруу боюнча долбоор башталган. Долбоор Ош шаарынын 3000-жылдыгына арналган. Анын жыйынтыгында аймактын телекоммуникация базасын жаңыланган. Ошентип Ош шаарындагы кошуу станциясынын сыйымдуулугу 30 миң номурга жеткен.
2000-жылы Ош шаарынын, Ош жана Баткен облустарынын телекоммуникация тармагын жаңылоо боюнча долбоорлор ийгиликтүү ишке ашты. Ошентип, аталган долбоорлордун ийгиликтүү ишке ашышы, Кыргыз Республикасы үчүн чоң социалдык-экономикалык жана саясый мааниде болуп, өлкөнүн дүйнөлүк маалымат мейкиндигине интеграцияланышына чыныгы мүмкүнчүлүк берди.
2001-жылы «Кыргызтелеком» компаниясы Интернет-провайдер статусун алды. Бул ага дүйнөлүк тармакка жеке пайдалануучулар менен катар, байланыш оператору катары кирүүгө мүмкүнчүлүк берди.
2005-жылы өлкөнүн бардык аймактарында аналогдук станцияларды жаңы заманбап кошуучу станцияларга алмашуу иштери жүргүзүлдү. Монтаждалган станциялардын жалпы сыйымдуулугу 512 998 номурду түзүп, санариптештирүү деңгээли 40,6%ке көбөйдү. Абоненттердин саны 420 миңге жетти. Бул жылы 170 678 абонент жаңы заманбап кошуучу санариптик тутумдарга кошулду. «Кыргызтелеком» ААКсы рыноктогу ордун бекемдеш үчүн, көрсөтүлгөн кызматтардын пакетин кеңейтип, активдүү маркетинг, жаңы прогрессивдүү технологияларды ишке киргизип, максатка багытталган саясат жүргүздү. Стратегиялык багыт болуп Бишкек шаарынын, ошондой эле республиканын абоненттерине ADSL технологиясы боюнча Интернетке кенен тилке аркылуу кирүү мүмкүнчүлүгүн берүү болуп калды. Мындай технологияны колдонуу жалаң гана телефон тармагынын жүктөлүшүн азайтуу эмес, жаңы кызматтардын түрүн көрсөтүүгө жол ачты.
2005-жылы «Кыргызтелеком» ААКнын 2010-жылга чейин өнүгүү Стратегиясы иштелип чыкты жана бекитилди.
Ишке ашкан Долбоорлор:
• Санариптик тармакты бир калыпта синхронизациялоочу тутумдун жаңылоо долбоору.
• Жалалабат облусунун Жалалабат шаарынын жана Ноокен районунун телекоммуникация тармагын жаңылоо Долбоору.
• Ысык-Көл облусунун курорттук аймагын жаңылоо жана өнүктүрүү Долбоору.
• БШТТ жаңылоо жана өнүктүрүү Долбоору.
• Спутниктик телекөрсөтүү Долбоору.
2006-жылы өлкө аймагында аналогдук станцияларды жаңы заманбап тутумдарга алмаштыруу иштери жүргүзүлдү. Станциялардын жалпы монтаждалган сыйымдуулугу боюнча 530 900 номурга жетип, санариптештирүү деңгээли 46%ды түздү. Абоненттердин саны 434 миңге жетти. Акыркы муундагы телекоммуникациялык кызматтарды Кыргызстандын бардык жашоочуларына жеткиликтүү кыла турган жалпы улуттук долбоорлор ишке берилип, ийгиликтүү ишке ашырылды. Алардын ичинен – Ысык-Көл курорттук зонасын өнүктүрүү долбоору. Аталган долбоор алкагында узундугу 44350 метрге барабар Тамчы-Балыкчы багытындагы оптика-жипче кабелинин курулушу байланыштын сапатын түп тамырынан бери өзгөртүүгө мүмкүндүк берди. Кыргыз Республикасынын алыскы жана жетүүгө кыйын болгон байланышы жок айылдарды телефондоштуруу долбоору жөнүндө сөз кылалык. Huawei Technologies компаниясы менен түзүлгөн пилоттук долбоорду ишке ашыруу боюнча Баткен облусунда CDMA-450 стандартындагы жабдыкты орнотуу иштери 2007 жылдын 1-январында аткарылып бүтүп, эң алыскы айылдарда телефон байланышы пайда болду. Бирок, эң маанилүү долбоор болуп, «Кыргызтелеком» ААКнын бардык абоненттерине заманбап телекоммуникациялык кызматтарды жана жогору технологиялык байланыштарга мүмкүндүк берчү «Санариптик келечек» долбоору эсептелет.
2008-жылы иштеп жаткан ички зоналык радиорелейдик магистралдар жаңыланып, жаңы магистралдар ишке берилди. Пакеттик кошуу негизиндеги маалымат жана үн берүү тутумдары курулду. Жаңы транс-улуттук оптика-жипче магистралы курулду. Ишкердик процессти түп тамырынан бери карап чыгуу, долбоорлоону радикалдуу түрдө өзгөртүү боюнча CRM тутуму ишке ашырылды. Ички аймактык байланыш чубалгыларын санариптештирүү долбоорунун алкагында иштеп турган санариптик жана аналогдук радиорелейдик чубалгылар жаңыланды, Кыргыз Республикасынын ар бир райондук борборлорго жаңы санариптик агынды жеткирүү уюштурулду.
2009-жылы Кыргызтелеком республикада биринчи болуп бардыгына жеткиликтүү чексиз тарифтик планын киргизди, ал эми 2010 жылы калктын кеңири катмарына Кыргызстандын Интернет-рыногунун тарыхында эң төмөн баада чексиз Интернет алууга мүмкүнчүлүк түзүлүп, башка провайдерлерди бааны төмөндөтүүгө аргасыз кылды. Мындан сырткары Бишкек шаарынын абоненттери үчүн трафикти эске алуучу тарифтик пландан тышкары Интернет-трафигинин баасы 2 эсе арзандатылды. Компаниянын бул кадамдары – Кыргызстанда Интернет- колдонуучулардын санын кескин көбөйүп, өлкөбүзгө көрүнүктүү натыйжа берди.
2021-жылы «Чек ара кызматына телефонияны уюштуруу» долбоорунун алкагында SIP телефония кызматтарын сынап көрдүк. Сыноо ийгиликтүү өтүп, кызмат көрсөтүү боюнча келишим түзүлдү. Ошондой эле GPON маалыматтарды берүү технологиясы киргизилди, GPON жабдууларына мониторинг жана GPON-NMS жакшыртуу боюнча иштер жүргүзүлдү, ошондой эле БГТС жана ЧОФ абоненттерин туташтыруу жана мониторинг жүргүзүү жүргүзүлдү.
2022-жылы Android TV үчүн тиркеме иштелип чыккан, заманбап IPTV кызматтары Google компаниясынан Andriod операциялык системасы менен сыналгыларда жана СТБларда (приставкаларда) иштелип чыккан.
Азыркы учурда «Кыргызтелеком» ААКнын алкагында ишке ашырылып жаткан олуттуу долбоор болуп саналган «Digital CASA-Kyrgyz Republic» долбооруна катышуу жана ишке ашыруу. Бул долбоорду ишке ашыруу калкты жеткиликтүү интернет менен камсыздайт, МКТ секторуна жеке инвестицияларды стимулдайт жана Кыргыз Республикасында санариптик мамлекеттик кызматтардын киришине өбөлгө түзөт. «Digital CASA – Кыргыз Республикасы» «Кыргызтелеком» ААК тармагында катага чыдамдуу каналдарды уюштурууга жана маалыматтарды берүү ылдамдыгын Кыргыз Республикасынын областтык борборлоруна 100G жана райондук борборлорго 40-60G чейин жогорулатууга мүмкүндүк берет.
Долбоордун алкагында компания PoP (кызмат көрсөтүү пункттары) катары иштелип чыккан 30дан ашык магистралдык түйүндөр менен магистралдык тармакты жайылтуу менен дүңүнөн жеткиликтүүлүк кызматтарын көрсөтөт. Ошондой эле бардык байланышы жок жамааттарга, анын ичинде акыркы миль кызматтарына жана 4000 мамлекеттик органдарга чекене интернет кызматтарына жетүү үчүн PoP катары иштелип чыккан эки жүздөн ашык түйүндөрү бар бөлүштүрүү тармагын жайылтат.
Кыргыз Республикасынын Санариптик өнүктүрүү жана инновациялык технологиялар министрлиги
